Taaguutit
nassuiaataallu
Taaguut Isertitat
tamarmiusut tassaapput inuit imaluunniit inoqutigiit tamakkiisumik
isertitaat, isertitat suli akileraaruserneqanngitsut. Isertitat tamarmiusunut
taamaallaat ilanngunneqarput, nammineerluni nalunaarsuinermut ilanngunneqartut,
akileraarnermut attuumassuteqartut.
Isertitanut
tamarmiusunut ilaanngillat isertitat akileraarutaasussaanngitsut taamatuttaaq
pisortat ikiorsiissutaat akileraarutaasussaanngitsut aamma ilaanngillat.
Taamatullu akileraaruteqanngitsut pissarsiat aningaasaanngitsut –
assersuutigalugu nammineq piniarnikkut aalisarnikkullu pisap naleqassusaa –
ilanngaateqanngitsumik isertitanut ilanngunneqanngillat.
Isertitat
akileraaruserneqartussat tassaapput akileraarnermut inatsisit malillugit akileraaruteqaataasussat,
taakku tunngavigalugit tamakkiisumik akileraarutit naatsorsorneqartarput.
Inatsisit malillugit ilanngaatissaq isertitanit peereerpat akileraartoqassaaq,
isertitat akileraarutaasussat naatsorsorneri allaffissornikkut aqutsinermi atorneqarnerusarput. Kisitsisitigut
paasissutissat eqqarsaatigissagaani isertitat akileraarutaasussat
sivisunerpaamik paasissutissaatigineqarput. Taamaattumik taaguut taanna
oqaluttuarisaanermut soqutiginaateqarpoq.
Naqissuserneqassaaq
akileraarnermut inatsit piffissami allanngornera sunniuteqarmat isertitat
akileraarutaasussat mianersortumik sanilliunneqassapput. Inatsimmullu
tunngatillugu allannguutit nalunaarsuiffiup sannaanut allannguuteqarput,
nalunaarsuutillu allaffissornikkut suliaallutik.
Isertitat
akileraaruseriikkat
tassaapput isertitaanniit tamarmiusuniit akileraaruteqareernermi isertitat,
isertitat akileraaruseriikkat takutippaat inuk qanoq annertutigisumik
atuisinnaanersoq. Isertitat akileraaruseriikkat inuit isertitaat pillugit
kisitsisitigut paasissutissanut taamaallaat atorneqarsinnaavoq. Inoqutigiit
isertitaat eqqarsaatigalugu isertitat atoriaannaat kisitsisitigut
paasissutissani suliarineqarpoq.
Isertitat
atoriaannaat inoqutigiit
isertitaat pillugit kisitsisitigut paasissutissani taaguut atorneqarpoq. Inoqutigiit
isertitaat akileraarutaareersut aamma akileraarutaasussaanngitsut
isumaginninnikkut tapiissutit assersuutigalugu ineqarnermut tapisiat
pineqarput. Isertitat atoriaannaat inoqutigiit isertitaat pillugit annerusumik
atuisinnaanermik ersersitsisuuvoq.
Taaguut
inoqutigiit suussutsinik assigiinngitsunik amerlasuunik katiterneqarsinnaanera
pissutaalluni, inoqutigiinni assigiinngitsuni marlunni isertitat
sanilliunnissaat pisariaqanngilaq. Assersuutigalugu inoqutigiit pingasunik
meerartallit isertitaat annertunerusussaapput, kisimiittutut
meerartaqanngitsutut atugarissaartigissagunik. Akerlianilli annertuumik
ingerlatsinermi inoqutigiinni inuit amerlanerutillugit iluaqutitaqarpoq,
inoqutigiit tallimaappata inuup kisimiittup atugarissaarnera angussagunikku
inuup kisimiittup isertaasa tallimariaataanik
isertitaqarnissaat pisariaqanngilaq.
Atuinissamut
periarfissat pillugit eqqornerusumik sanilliussisoqarnissaa anguniarlugu inoqutigiit
isertitaasa naligiissinnerat atorlugu sanilliussisoqarpoq, inoqutigiit
qanoq amerlatigisunik inuttaqarnersut aamma katitigaaneri qanoq isikkoqarnersut
apeqqutaatinneqarlutik.
Inoqutigiit isertitaat isertitat naligiissinnerisa inoqutigiit katitigaanerinut assingusumik oqimaalutaamik agguarlugit isertitat naligiissinnerat naatsorsorneqartarpoq. Oqimaalutaq OECD standard malillugu naatsorsorneqartarpoq, inoqutigiinni inersimasoq siulleq 1-imik oqimaassusilerneqartarpoq. Allanik inersimasoqaraangat inersimasoq ataaseq 0,5-imik oqimaassusilerneqartarpoq, meeraq ataaseq 0,3-mik oqimaassusilerneqartarluni. Isertitat naligiissinnerat naatsorsorneqartarput inoqutigiit oqimaalutarneri katillugit. Inoqutigiit marlunnik inersimasortallit pingasunillu meerartallit isertitaasa naligiissinnerat ima naatsorsorneqassaaq 1+0,5+0,3+0,3+0,3 = 2,4, inoqutigiit ataatsimik meeraqanngitsumik inersimasulik 1-imik oqimaalutaqartoq. Inoqutigiit taakku 300.000 kr.-inik aamma 150.000 kr.-inik isertitaqarsimagunik isertitaasa naligiissinnerat ima isikkoqassapput 300.000 kr./2,4 = 125.000 kr. aamma 150.000 kr./1 = 150.000 kr.
Taaguut isertitat
pisissutaasinnaasut – aamma taaguuserneqartoq, aningaasat
pisissutaasinnaasut – isertitat qaffasissusaasa aamma
akit qaffasissusaasa ataqatigiinnerat isertitanut
pisissutaasinnaasunut tunngassuteqarpoq. Isertitat qaffakkaangata
atuinissamut periarfissat aamma qaffattarput, akerlianik akit qaffakkaangata
atuinissamut periarfissat annikillisarput. Isertitat qaffarnerat akinit
qaffasinneruppat oqartoqartarpoq isertitat pisissutaasinnaasut qaffattut.
Akerlianik akit qaffarnerat isertitanit qaffasinneruppat isertitat
pisissutaasinnaasut appartarput. Isertitat pisissutaasinnaasut takutippaat
agguaqatigiissillugu innutaasut atuinissamut periarfissaat,
agguaqatigiissillugu atueriaatsip akillu allanngorarnerisa nunami tamarmi isertitanut
imminnut qanoq attuumassuseqarnerat eqqarsaatigalugu.
Inuup ukioqqortussusaa
ukiup naanerani naatsorsorneqarpoq.
Takussutissiaq 6.1 Kommunit immikkoortortaqarfiillu
Kommune Kujalleq |
Kommuneqarfik Sermersooq |
Qeqqata Kommunia |
Qaasuitsup Kommunia |
Nanortalik |
Ivittuut |
Maniitsoq |
Kangaatsiaq |
Qaqortoq |
Paamiut |
Sisimiut |
Aasiaat |
Narsaq |
Nuuk |
|
Qasigiannguit |
|
Tasiilaq |
|
Ilulissat |
|
Ittoqortoormiit |
|
Qeqertarsuaq |
|
|
|
Uummannaq |
|
|
|
Upernavik |
|
|
|
Qaanaaq |
Januaarip
aallaqqaataani 2009-mi kommunit 18-iusimasut sisamanngortinneqarput. Kommunini
18-ini naatsorsuinermi aalajangersimasut suli soqutiginaateqarput, uani saqqummersitami
nunap agguataarnerani pingaannginnertut atorneqarpoq. Siornatigut
kommuniusimasut agguataarinermi immikkoortortaqarfimmik taaneqarput. Immikkoortortaqarfiit
aamma kommunit ataqatigiinneri Takussutissiami 1.1-imi
takuneqarsinnaapput.
Sumiiffiit
ilaat kommunit avataaniillutik. Taakkunani najugaqartut pineqartillugit Kommunit
avataanut inissinneqartarput, Pituffimmi najugaqartut tassunga
inissinneqartartut amerlanerpaajupput. Saqqummersitami uani kommunit avataani isertitat
isertitat immikkut kapitalinngorlugit saqqummersinneqanngikkaluartut, nuna
tamarmi kisitsisinut ilaapput. Kommunit avataani isertitanut kisitsisit
kapitali 6-imi atuarneqarsinnaapput aamma Naatsorsueqqissaartarfiup kisitsisaataasivia aqqutigalugu bank.stat.gl.-mi kisitsisit aaneqarsinnaapput.
Ilinniagaqarsimanermut
paasissutissat Naatsorsueqqissaartarfimmi
ukiup naanerani qaffasinnerpaamik ilinniarsimasat nalunaarsuiffimmut (HFU)
katersorneqarput. Ilinniarsimasat ISCED-11-imi ilinniarnerit immikkoortiterneri
tunngavigalugu, ilinniakkanut tallimanut ikilisillugit suliarineqarput, Meeqqat
atuarfiat appasinnerpaajulluni Ingerlaqqilluni ilinniarnerit
qaffasinnerpaajusoq.
Nalit
assigiinngitsut angissusaat tunngavigalugit suliarineqarsimasut qulinut
agguarneri deciiliupput, deciilini
nalit annertoqatigiittarput. Deciili 1-imiittut
minnerpaamik 10 pct.-nik naleqarput, tulliullutik deciili 2-miittut 10 pct.-it tulliuttut ilaalu ilanngullugit. Isertitat deciilinut agguarneqartarput, deciilip
iluani isertitat agguaqatigiissillugit imaluunniit deciilip
iluani annerpaamik isertitatut. Assersuutigalugu isertitanut mediani ima paasineqassaaq deciili
5-imi annerpaamik isertitaasut.
Malunnaarsaarneq
pissutigalugu isertitakkaajunerpaat 10 deciilimiittut
tamanut saqqummiunneqanngillat.
Gini-koefficientip isertitat
assigiinnginnerat ersersippaa – isertitat annertusiartortillugit isertitanut
assigiinngissuseq angineruleriartortarpoq. Nunanut tamalaanut Gini-koefficienti atorlugu sanilliussiniarluni inoqutigiit
isertitaasa atoriaannaat naligiissillugit naatsorsuinermi atortariaapput. Gini-koefficienti pillugu nassuiaasiaq eqqoqqissaartoq Christen
Sørensen: Økonomisk fordeling,
Systime, 1999-imi atuarneqarsinnaavoq.
Kalaallit
Nunaanni pisortatigoortumik piitsuussuseq killilerneqanngilaq, kisianni nunat
assigiinngitsut akornanni uuttuut at-risk-of-poverty
(ROP) atorlugu piitsuussuseq paasinarsarneqartarpoq. Inoqutigiit
isertitaasa isertitat tamarmiusut medianiannit
aalajangersimasumik pct.-inik
appasinnerunerat tunngavigalugu, appasissuseq appasippallaamik
isertitaqarnermik taaneqartarpoq. Appasippallaamik
isertitaqarnermut isertitat medianiat
tunngaviliisuuvoq, taanna inoqutigiit isertitaasa atoriaannaat
naligiissinnerani inuit ataasiakkaat isertitaat tunngavigalugit3
naatsorsorneqartarpoq.
Ratio-80/20 tassaavoq
isertitaqarnerpaat 20 pct.-iisa
aamma isertitakinnerpaat 20 pct.-iisa
ataqatigiinnerat. Nunani tamalaani sanilliussisinnaanissaq eqqarsaatigalugu
inummut inoqutigiit isertitaat atoriaannaat naligiissinnerata qaffasissusaa malillugu
naatsorsorneqarpoq
1) Saqqummersitami uani inoqutigiit ataatsimut
ilanngaateqanngitsumik isertitaat taaguuserneqarpoq inoqutigiit isertitaat.
2) OECD-standarden
naapertorlugu inersimasoq nassuiaaserpaa inuk minnerpaamik 14-ileereersimasoq, meeqqallu
nassuiaaserneqarput suli 14-iliisimanngitsut. Maluginiaqquneqarpoq
nassuiaasiinermi taamaallaat naligiissitsinermi naatsorsuineq atorneqartartoq,
ukioqqortussutsimullu killiliinermi meeqqat inersimasullu allallu akornanni
ataqatigiissinnerini 18-iliinikunut nassuiaaserneqarmat.
3) Imaappoq inuiaqatigiit tamarmik naatsorsuutini
suliarineqarput, inuillu ataasiakkaat isertitat atoriaannaat
naligiissinnerannut agguarlugit, inoqutigiinni pineqartut.